Πώς κατέρρευσε η παραγωγικότητα της εργασίας – Τα χρόνια των μνημονίων έβαλαν λουκέτο χιλιάδες παραγωγικές επιχειρήσεις και πήραν τη θέση τους καφέ και σουβλατζίδικα

Η έρευνα για την  «Οικονομία των Καφέ»,   και την παραγωγικότητα, που δημοσιεύτηκε στα κείμενα εργασίας του Hellenic Observatory (Eλληνικού Παρατηρητηρίου) του κορυφαίου πανεπιστημίου London School Of Economics, προκάλεσε δικαίως αίσθηση.

Καταρχάς, επειδή μιλάει για ένα φαινόμενο που όλοι παρατηρούμε με γυμνό μάτι. Τα χρόνια των μνημονίων έβαλαν λουκέτο χιλιάδες παραγωγικές επιχειρήσεις, από μικρομεσαίες βιοτεχνίες μέχρι ιστορικά εργοστάσια. Αντίστοιχα, τόσο κατά τη διάρκεια της κρίσης αλλά και όσο πλησιάζαμε στην πολυπόθητη ανάκαμψη, πολλαπλασιάζονταν τα μαγαζιά και τα μαγαζάκια με καφέ, ποτό, γρήγορο φαγητό κ.ά.

Ο νεολογισμός «οικονομία του καφέ», χρησιμοποιήθηκε από τους ερευνητές συνεκδοχικά, ως «ομπρέλα» για τον ευρύτερο χώρο των υπηρεσιών εστίασης και καταλυμάτων και κατ’ επέκταση των δραστηριοτήτων που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον  τουρισμό .

Ο καφές είναι η κορυφή του παγόβουνου σε έναν κλάδο που πάντα είχε μεγάλη βαρύτητα στην ελληνική οικονομία, αλλά διογκώθηκε δυσανάλογα την τελευταία δεκαπενταετία, όσο άλλοι κλάδοι (μεταποίηση, αγροτική οικονομία), συρρικνώνονταν.

Ανεξάρτητη έρευνα

Μια δεύτερη αιτία που η  έρευνα , συζητήθηκε, είναι ότι ενώ η έρευνα φιλοξενήθηκε από ένα συστημικό think tank (στους χορηγούς του Hellenic Observatory συγκαταλέγονται όλες οι μεγάλες τράπεζες), ασκεί οξεία κριτική στις μνημονιακές μεταρρυθμίσεις. Η μελέτη αμφισβητεί το φιλελεύθερο δόγμα ότι οι «θεραπείες σοκ», όπως αυτή στην οποία υποβλήθηκε η Ελλάδα από τους δανειστές, εξελίσσεται η οικονομία και λειτουργούν ως μοχλός ανάπτυξη. Αντίθετα, αποδεικνύει, βασισμένη σε αντικειμενικά στοιχεία, το πώς τα μνημόνια συνδέθηκαν με την κατάρρευση της παραγωγικότητας της εργασίας αλλά και την υποβάθμιση του παραγωγικού συστήματος της οικονομίας.

Αξίζει πάντως να σημειώσουμε ότι η επίμαχη έρευνα δεν είναι «του LSE», αλλά ανεξάρτητων ακαδημαϊκών. Γι’ αυτό όπως διευκρινίζεται ρητά «οι απόψεις που εκφράζονται ανήκουν στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις του Hellenic Observatory ή του LSE».

Καφετέριες παντού

«Μα ποια κρίση; Οι καφετέριες είναι γεμάτες, εσείς περνάτε καλά!». Πολλοί έχουμε ακούσει την παραπάνω ατάκα, ιδίως από ξένους επισκέπτες, ακόμα και στο ζενίθ της οικονομικής κρίσης.

Η μελέτη «The Café Economy» ξεκινάει με την εξής παραδοχή: «Ένα εντυπωσιακό και χαρακτηριστικό γνώρισμα του ελληνικού αστικού και ημιαστικού τοπίου είναι ο τεράστιος αριθμός καφετεριών. Από τις μεγάλες πόλεις έως τις μικρές κωμοπόλεις, και από τις ήσυχες κατοικημένες γειτονιές έως τις πολυσύχναστες τουριστικές περιοχές, οι καφετέριες είναι πανταχού παρούσες», ξεκινάει η Ελλάδα είχε πάντα πολλές καφετέριες – λόγω του σημαντικού ρόλου που διαδραματίζει ο καφές στην ελληνική κουλτούρα – αλλά μόνο κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε στα τέλη του 2009 και μετά από αυτόν τον αριθμό τους εκτοξεύθηκε».

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν

Με βάση την τομεακή ανάλυση της ελληνικής οικονομίας, από τους Λογαριασμούς Βιομηχανίας της Eurostat, προκύπτει ότι μόνο τρεις τομείς παρουσίασαν θετικό ρυθμό αύξησης της πραγματικής προστιθέμενης αξίας κατά την περίοδο 2009-2023:

• Οι δραστηριότητες εστίασης -καταλυμάτων κατά 11%
• Οι δραστηριότητες ακίνητης περιουσίας κατά 24%
• Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών σχεδόν κατά 2%

Αντιθέτως σε όλους τους υπόλοιπους τομείς βλέπουμε εντυπωσιακή ως τρομακτική υποχώρηση.

• Η βαριά βιομηχανία (ορυχεία-λατομεία) βούλιαξε, με τη μείωση της πραγματικής προστιθέμενης αξίας σχεδόν κατά -51%
• Οι υπηρεσίες μεταφορών και αποθήκευσης σχεδόν κατά -43%.
• Το χονδρεμπόριο-λιανεμπόριο και επισκευές μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσυκλετών κατά -31%
• Η αγροτική οικονομία (γεωργία-δασοκομία-αλιεία) κατά -22,5%

Παραγωγή, απασχόληση και χρόνος εργασίας

Η παραγωγή στον τομέα «Δραστηριότητες Υπηρεσιών Εστίασης και Καταλυμάτων» μειώθηκε μεν κατά την περίοδο 2007-2011, αλλά στη συνέχεια ανέκαμψε γρήγορα και ξεπέρασε την κρίση.

Επίσης, επηρεάστηκε σοβαρά από την πανδημία το 2020, αλλά ανέκαμψε τα επόμενα χρόνια.

Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι η πορεία της απασχόλησης. Τόσο η απασχόληση όσο και ο συνολικός αριθμός ωρών εργασίας στον τομέα εστίασης καταλυμάτων αυξήθηκαν απότομα μετά το 2009, με σαφώς ταχύτερο ρυθμό από ό,τι τα προηγούμενα έτη.

Το 2023, η συνολική απασχόληση είναι περίπου 87 % υψηλότερη από το επίπεδο του 2009, ενώ οι συνολικές ώρες εργασίας έχουν αυξηθεί κατά περίπου 70%. Από τις περίπου 740.000 θέσεις εργασίας που έχουν δημιουργηθεί από το 2013 και μετά (όταν το επίπεδο απασχόλησης έφτασε στο χαμηλότερο σημείο κατά τη διάρκεια της κρίσης), περίπου 320.000 (ή 43%) θέσεις εργασίας ήταν σε εστίαση και καταλύματα.

Σε σύγκριση με το 2009, η αυξημένη απασχόληση αυξήθηκε κατά περίπου 200.000 θέσεις εργασίας, ενώ η απασχόληση σε Εστίαση-Καταλύματα αυξήθηκε κατά 324.000. Σύμφωνα με την έρευνα του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, ο τομέας της μεταποίησης απώλεσε πάνω από 260.000 θέσεις εργασίας το διάστημα 2009-2023, σχεδόν το 1/4 των θέσεων που είχε πριν από την κρίση.

Τα κακοπληρωμένα «γκαρσόνια της Ευρώπης»

Με βάση την έρευνα που δημοσίευσε το Ελληνικό Παρατηρητήριο του LSE, το διάστημα 2009-2023, ο τομέας Καταλυμάτων και Εστίασης (AFSA) αναπτύχθηκε ραγδαία, με αύξηση της απασχόλησης κατά 87%. Η Ταυτόχρονη αύξησε την Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξιά του κατά 11%.

Ο AFSA έγινε ο κύριος εργοδότης της ελληνικής οικονομίας, με χαμηλούς μισθούς και αύξηση της μερικής ή επισφαλούς εργασίας.

Το εργατικό δυναμικό του τουριστικού κλάδου έγινε πιο μορφωμένο, αλλά υποαπασχολούμενο, με πολλούς πτυχιούχους να εργάζονται σε θέσεις χαμηλής ειδίκευσης.

Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται από τα στοιχεία της Eurostat, που δείχνουν ότι η Ελλάδα έχει υψηλότερα ποσοστά «υπερεκπαιδευμένων» (overqualified) νέων πτυχιούχων στην Ευρώπη, μετά την Ισπανία. Ο ένας στους τρεις νέους 25-34 ετών από φοιτητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, απασχολείται σε δουλειές κατώτερες των προσόντων και των δεξιοτήτων του. Με βάση τα στοιχεία του ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ, στον τομέα του τουρισμού και της εστίασης, το ποσοστό των «υπερεκπαιδευμένων» νέων πτυχιούχων ξεπερνά το 86%.

Ιστορική οπισθοδρόμηση

Οι Έλληνες οικονομολόγοι αναλύουν πώς το ελληνικό μοντέλο ανάπτυξης μετατρέπεται σε «δυιστικό» (dual). Πρόκειται για ένα μοντέλο που συνιστά ιστορική οπισθοδρόμηση, αφού χαρακτηρίζει τις λιγότερο προηγμένες οικονομίες, και τις οικονομίες σε μετάβαση – για παράδειγμα στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου.

Στο δυιστικό μοντέλο, η ανάπτυξη στηρίζεται σε χώρες χαμηλής παραγωγικότητας, που απορροφούν την ανεργία μέσα από τη φθηνή εργασία που παρέχει η συμπίεση των μισθών.

Όπως τονίζουν οι ερευνητές, τα τρία Μνημόνια που εφαρμόστηκαν την περίοδο 2010-2018, αντί να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα, όπως διαπίστωσαν, προκάλεσαν μια βαθιά ύφεση, από την οποία η ελληνική οικονομία δεν έχει πλήρως ανακάμψει. Υπενθυμίζουν ότι και το ίδιο το ΔΝΤ, εξέδωσε απολογητική ανακοίνωση για την υποεκτίμηση της επίδρασης που είχε μια απότομη δημοσιονομική περιστολή.

Παραγωγικότητα και μισθοί στο ναδίρ

Ενώ ο κλάδος της εστίασης και των καταλυμάτων διογκώθηκε σε αριθμό απασχολούμενων, καθαρή προστιθέμενη αξία και μερίδιο στην παραγωγή, η παραγωγική του, που ήταν ήδη χαμηλή, κατέρρευσε. Αυτό συνέβη με ρυθμό πολύ ταχύτερο από το σύνολο της οικονομίας.

Η παραγωγικότητα της εργασίας σε εστίαση-καταλύματα μειώθηκε σχεδόν κατά -41%, έναντι -16% στο σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι μόνοι τομείς της οικονομίας που είχαν ακόμη μεγαλύτερη παραγωγικότητα ήταν οι δραστηριότητες μεταφορών-αποθήκευσης και διαχείρισης ακινήτων (κλάδος που συνδέεται με τον τουρισμό) κατά -47% και -49% αντίστοιχα.

Την ίδια περίοδο, οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν κατά μέσο όρο σε όλους τους κλάδους κατά -26%. Όμως στην εστίαση-καταλύματα οι μισθοί κυριολεκτικά εξαϋλώθηκαν, με μείωση -59%.